Di laüt vo Lusérn, siånka azza nèt soin gest toal von lentar boda hettatn gemucht optarn ( ’z soinda gest toal di Provìntz vo Poatzan, Cortina d’Anpezzo, un Tarvisio) spetar soinsa khent inngevån lai aft rede zbisnen in belese segretardjo Buffarini Guidi un in taütsch Wilhelm Luig un se o un håm gemak optarn zo khemma taütsch pürger.
Nå in akorde di laüt vo Lusérn hebatn gemocht partìrn dòpo in südtirolar anvetze in hoachnach von 1940 dar Wilhelm Luig hatt nidargemacht an plån un nå disan di lusérnar beratn gest di earstn zo partira asó hebatsa gemak boroatn in bege in südtirolar. Dar plån iz gestånt stekhan ombromm dar distrekt governatór vo Lienz in di gelaichegen månat hatt gevorst maurar vo Lusèrn zo boroata di haüsar vor di südtirolar in soi distrekt.
Njånka dar l'ADERST (Amtliche Deutsche Ein und Rickwanderstelle – daz taütsch åmt vor di auzlendar) boda dar Luig iz gest direktor iz någånt disan prodjèkt.
DI OPTZIONGEN
In di lestn djar draitzekh in a zait boda hèrta mearar belese un taütsche soin khent augehetzt ummaz kontra in åndar, dar belese Sgretariat Buffarini Guido un dar taütsch Generàl Kònsole Otto Bene soinse gevuntet in prachant von 1939 un håm auzgemacht ke di sèlln boda håm geredet taütsch in di lentar khent blesch dòpo in Earst Bèltkriage håm gemak zornìrn zo khemma taütsch. Di laüt boda håm zornìrt ‘z Taütschlånt hebatn gemocht lazzan allz un gian zo leba in III Raich
In optent izzen khent vorhoazt ke allz daz sèll boda hebatn gelatt dahuam beraten khent gètt bidrumm gelaich balsa beratn gerift in Taütschlånt. Di optent vo Lusérn soin gest in allz 408 un 830 di sèll von Bersentol. Dar Wilhelm Luig boda hatt geschaft hebat geböllt vortvüarn di lusérnar un di bersentolar in herbest von 1941 ma di optent soinse nèt geböllt leng in bege pinn bintar hintar dar tür un darzuar håmsa sa gehatt higelekk ‘z geèzza vor in bintar.
Asó di laüt soin partirt in långez von 1942 zuar Hallain nåmo Saltzburg. Lai in di earstn tang eppaz iz nèt gånt azpe ’z hatt z’soina, di laüt soinse gevuntet zo leba in hültzrane barakkn un sa in summar von ’42 soinsa khent gevüart afte höff nåmp Cèske Budèjivice, in Boemia. Allz ummaz di sachandar soin nèt gånt pezzar ombromm di höff soinen nèt khent gèt ma da håmse lai gehatt in laigom un daz mearaste boda iz khent koltevart hatt gemocht gian in taütsch govèrno.
Atz achte von madjo von 1945 drai djar spetar ena zo haba nia gevånk nicht von sèll boden iz gest khent vorhoazt, 91 lusérnar soin inkånt von höff zo kheara zuar huam un dòpo an viazo bosa håm gemacht fadige auzzohalta soinsa gerift in lånt in summar von sèll djar. Est izta gest mengl zo haba bidrumm ‘z geplèttra bosa håm gehatt gelatt in di hent vodar Taütschan Feroine Auzzala vo Poatzan.
’Z soinda higånt no viar djar vvordsa di famildje håm gemak vången bidrumm soi geplèttra un håm gemocht paitn sin in di djar sèrtzekh zo haba eppaz darkhennt von taütsch governo.