Wèrk Lusérn vinntze aftn hügl zöbrest in kåmp atz 1549 mètre übar ‘z mer, lai obar in lånt vo Lusérn. Zo machaz au ’z djar 1904 dar khönig khoasar minister von kriage hatt argekhoaft a groaza toal earde boda hatt geschauget zuar Vesan un zuar in Beleschlånt. Atz 31 von hoachnach von djar 1905 izta khennt zuargètt zo macha au wèrk Lusérn un atz 15 von höbiat von djar 1908 untar in kapitå Lacom soinda ågeheft di arbatn zo macha au eppaz nia gesek, gåntz naüge vor di sèlln zaitn. Dar fòrte iz gest gemacht vo drai toaln: a haupgehaüs, boda pitt forte Verle hatt untarstützt ‘z Asstal un zboa åndre, Viaz (pittnar aisran festkuppl atz 1507 m.ü.m) boda hatt gehaltet untar in Kåmp un di Tuvar, un Oberwiesen (pittnan platz zo khempfa vor di fent un an aisran festkuppl atz 1517 m.ü.m) boda hatt untargehaltet ‘z Astetal; di drai gehaüs soin gest gepuntet pittnåndar vo stöll lång ettlane hundart mètre un gedekhate staing draugeschauget un gehüatet.
Di zboa khlumman toaln soin nèt gest kisà baz, ’z haupgehaüs, anvetze, iz gest gemacht von an uantzegen blòkk, halbe untar earde, gegrabet drinn in lentege kròtz un pitt drai piåne boda soin augeventzart, gedekht pittnan dekhl botümm un aisan hoach mearar baz drai mètre. Pittn soin 200.000 mètre kube – kontro in 51.000 von Fòrte Verle un di 100.000 von Geschwent, Wèrk Lusérn iz gest ummadar von bichtegarstn fört boda dar Khoasarraich hatt gehatt zo retta da alt Provìntz Tirol. Zoa azta nèt mang ågraivan di belesan fent, allz umenumm iz gest gedekht pitt spitzegen aisandrat un nidargegrabet föss bait sin afte zen mètre un tiaf viare geschütz von mitraldje.
In fòrte håmda gehatt herbage 218 soldàn un dèllant izta no gest platz vor åndre 77. ’Z soinda o gest 6 kuartìarn vor di ufitziarn. Dar fòrte hatt gehatt a elètrikzentràl sèlbart, hèltar vor di nafta un vorz bazzar un a pompa boda hatt augedrukh 1200 litre bazzar afte ur vodar neschente von Viètz. Lusérn hatt gemak ren pinn åndarn österraicheschen fört durch telèfón boda hatt gehatt soi zentràl atz Monterùff, un gerade pittn fòrte Verle un pinn Spitz Vesan; ’z izta o gest an telefón lai vor di artillerie. Darzuar ‘z haupgehaüs hatt gemak lengse in kontakt pinn Monte Rust, pinn fört Gschwent, Cherle, Verle un Spitz Vesan durch aparètt z’sega.
Zo macha zu in fòrte soinda khent inngestèllt a par haundartar månnen (ettlane von lånt o) sin atz 20 von bimmat 1912. An earstn izta khent geschètzt z’zera 1.605.400 koron, dòpo viar djar arbat, dar fòrte iz khent gemacht verte zerante 2.259.648, haüt zo tage beratnz ettlane mildjü euro.
DI WAFFEN
Wèrk Lusérn hatt gehatt 4 obici vo 10 zm in aisran kuppln boda håm gedrent bait 25 zm, zboa kanü vor di schiazvestarla vo 8 zm M09 in di "Traditorenbatterie", 2 kanü vo 8 zm M10 un 19 mitraldje M07/12. Di obici un di kanü soin gest alle in haupgehaüs, di mitrladje anvetze soin gest augetoalt zbisnen in kasematte (11) in Oberwiesen (6) un Viaz (2)
DAR KHÅMPF
Wèrk Lusérn hatt durchgemacht umman von birsarstn khempf vürkhent afte Hoachebene. Siånka azta dar fòrte iz gest gemacht auzzohalta di sberarstn schüzz un hatt gehatt er sèlbart a groaza sterche z’schiaza sovl z’soina gerüaft von belesan soldàn dar “Padreterno” izzarse gevuntet allz ummaz in a gåntz letza situatziong untar in schüzz von fört Verena, Hasplkhnott, Porta Manazzo un Poslér.
Gesek bodar iz gelekk dar fòrte vo Lusérn iz a tür zuar Tria, azzar berat gevallt di tür beratze offespalankart, asó in di eastn vünf tang kriage a schaur khugln un granattn iz gevallt aft wèrk Lusérn: azta di belesan beratn gelånk zo macha valln Lusérn daz gåntz kriage aft disa sait berat gebèkslt. Azpe da auzkhint von briavan von kriagtribunal vo Tria atz 25 von madjo 1915 di belesan fört håm ågeheft z’schiaza un soin gånt vür ena auzohöara sin atz 28 darbischante in fòrte itt 5000 granattn, ubarhaup pitt söllane vo 28 zm. Di aisran kuppln soin khent argemekket un dar dekhl vo 500 mm gekhlobet.
Redante von 28 von madjo khöttma: sidar drai tang in fòrte hattma nèt geslaft un sidar drai tang hattma nicht mear gebizzt bazta vürkhint auzzalt, obromm insinamai di dret von telefón getiaft in zboa mètre kròtz soin gest geprocht von belesan granattn.
Di ufitzìarn nèt gebont un nèr genumma abegelirnt vor an ågriff asó sber un lång, nèt mang schiazan gerècht kontra in belesan fört ombromm Lusérn iz gest ledrenar (1549 m. ü .m. kontro in 1900 m.ü.m.), di biane soldàn boda nèt håm gemak rastn, da sber luft voll gaz boda hatt darstikht un dar perikolo azta springen di hèltar vodar nafta un darzua gebont auz in Galitzia zo lazza di fört untar in an sbern ångriff håm gevüart in komandånt Emanuel Nebesar zo rüava alle di ufitzìarn un auzzomacha zo geba au in fòrte. Dòpo zo haba auzgelkk da baiz fåne, dar fòrte hettat gemucht khemmen gelatt ler, siånka azta dar Oberleutnant Singer un di kadettn Deutschmann un Wolfrum håm nèt geböllt. Gesek azza håm da baiz fåne von Kostalta dòpo zo habasen gemacht bizzan in Geschwent un in Verle un earst ummadar un dena dar åndar håm geschozzt affon fòrte vo Lusérn zoa azzar nèt khemm vürgevånk von belesan, spetar dar volontàr Jochler iz gelånk zo riva zèrra ar da baiz fåne.
Dar komandånt Nebesar iz khent getrakk vorå in kriagtribunal ma saiz da earst bòtta, saiz da zboate izzar khennt gemacht frai, di djuditze håm gehaltet kunt ke daz sell boda auzizgevalltn in di sèlln tang iz gest eppaz gåntz sberz vorda iz khent gehaltet dar dritte protzèss hatta augehöart ’z kriage. In di briavan von rècht izta geschribet ke dar komandånt von platz vo Tria hatt augehaltet ke azta berat gevallt Wèrk Lusérn hebatnsase hintargemocht ziang sin atz Matarèll un azta di belsan beratn vürkhent bahemme sin atz Gardolo, lazzante Tria. In tage darnå azta iz khent augelekk da baiz fåne dar Oberleutnant Singer un di kadettn Deutschmann un Wolfrum håm genump in di hent in fòrte un dar Singer hatt genump in komåndo un azpe dar Singer sèlbart spetar hatt geschribet dar schade iz nèt gest asó groaz azpe ’z hatt auzgeschauget an earstn. Hèrta atz 29 von madjo hatta inngetretet dar naüge komandånt von fòrte: dar Oberleutnant Schaufler. Atz 30 vom madjo an òbitze, di "Traditorenbatterie" pitt soin kanü vo acht zm. un lai alle di mitraldje soin bidar gest boroatet zo khempfa.
Atz 30 von madjo dar fòrte hatt geholft zo traiba bidrumm di belsan boda håm ågegrift zbisnen in Spitz un di Markee. Atz 9 von prachant dar fòrte iz bidar gest vornaügart.
Von sèll bobar bizzan haüt khinta auz ke von 24 madjo von 1915 sin atz 20 von madjo 1916 affon fòrte soinda gevallt 200 granattn vo 30.5 zm. 8.100 vo 28 zm. Un mearar baz 16.000 vo 14.9 zm
’Z djar 1916 balda dar front iz gest sa vürpasart di soldàn håm augemacht an munumént zo gedenkha di gevallatn tschelln.
DI DJAR DRAITZEKH: DI DJARDAR VON AISAN
Verte ‘z kriage, Wèrk Lusérn, no in gåntz, iz khent z’soina von Bleschlånt un asó iz gestånt sin ‘z djar 1927.
In di djar draitzekh però, vor di politìk von Mussolini ‘z belschlånt iz gest khent auzgehakht vodar Società delle Naizoni, un tra alln in sachandar boda soin khent hèrta skertzar, ’z aisan iz gest ummaz von bichtegarstn. Zo süacha zo khemmansan drauz hattma ågeheft zo lesa au allz ’z aisan boda iz gest hintar gestånt von Earst Bèltkriage. An earstn hattma augelest lai di granattn un bazta iz gest ummar in di barakkn, spetar hattma håntgelekk in fört. Auz baz Wèrk Gschwent vo Lavrou alle di åndarn fört vodar Hoachebene soin khent argemèkett. Di fört augemacht auzzohalta di granàttn vo auzzalt soin khent gemacht springen pittar dinamìtt vo attinante, asó gåntze toaln soin khent distrüdjart.
Afta Zimabr Hoachebene zo nemma auz ’z aisan von botümm, atz 3von prachant 1935 dar fòrte iz khent argekhoaft von kamou vo Lusérn un atz 16 von sèll månat dar firma Mondini vo Tria izzar sa khennt zuargètt zo macha springen di min, ’z gekhlüanega håmz zuargelest di laüt von lånt. Disa arbat hatt geprenk eppaz guatz o, gesek di erme boda hatt inngevånk da gåntz Euròpa, ma di hatt vortgesbentzt an tòkko stòrdja. Balda soin augehöart di arbatn dar obar piåno von fòrte izta nemear gest, Viaz un Oberwiesen o håm gehatt groaze schade.
HAÜT ZO TAGE: DI ARBATN ZO AUZORICHTANEN
In di lestn djar dar Kamou vo Lusérn pittnåndar pittn Arbatåmt vodar Sèlbstendig, Provìntz vo Tria, hatt augelekk an prodjekt zo richta auz Wèrk Lusérn. Von djar 1990 vort soinda khent gemacht groaze arbatn zo nemma vort in matardjal boda hatt gedekht Viaz un Oberwiesen, ’z izta khent gesichart di sekhe un vornaügart dar monumént von 1916, auzgesaübart di schützgrebar un offegetånt in stoll vo 210 mètre zbisnen in voråfört. Haüt Wèrk Lusérn zoaget in gåntzan soi gröase, un di arbat von osterraichegen insenìarn.
BIA ZUARZOGIANA
Vo Lusérn:
Nå in staige von Hüttn: von Pill vort (kantou haus von Prükk) makma rivan affon fòrte nå in staige 49, disar iz dar khürtzarste siånka az a pizzle stikhl.
Von bege von Kåmp
Von pill vort geatma au pa Plètz un hèrta vür sin affon Kåmp unvo sèmm zuar in fört. Ma rift pellar affon Oberwiesenu ndena afte åndarn. Disar bege iz destrar.
Vo Milegruam:
Ma macht zboa km pinn auto affon bege Lusérn Vesan, ma mage lazzan in auto in parkplatz von Untar Milegruam un vo sèmm vür zo vuaz vor schiar 1,8 km riftma au. Disar o iz a dèstadar bege.